رضا شهسواری، مجتبی دلخواه و حجت اله عباسی
پژوهشگران مرکز پژوهشی فناوری‌های باغبانی رویش سبز فردا (پیستاط)
پروانه جوانه خوار زیتون Hubner (Palpita unionalis) در اکثر باغ‌های زیتون دنیا پراکنده است. در ایران شب‌پره جوانه خوار زیتون یکی از آفات مهم نهالستان‌ها، باغات جوان و پاجوش‌های درختان مسن زیتون است. این حشره در ایتالیا، اسپانیا ،یونان، غرب آسیا، شمال آفریقا، پرتغال، سوئد، لهستان، ژاپن و مناطق گرمسیری در آمریکا پراکنده است. این آفت اولین بار در ایران در مرداد سال 1378 از باغات زیتون شهر رودبار گزارش شد. سپس در استان‌های زنجان، قزوین، تهران و گلستان مشاهده شد. این حشره علاوه بر زیتون بر روی برگ نو به‌عنوان دومین میزبان ترجیحی و نیز یاس خوشه‌ای و زبان‌گنجشک نیز فعالیت می‌نماید.
اطلاعات موجود در مورد فنولوژی و زیست‌شناسی پروانه جوانه خوار زیتون در باغ‌های زیتون کم و اغلب متناقض است. جوانه خوار زیتون یک آفت چند نسلی با چندین همپوشانی نسلی در سال است. این آفت P. unionalis در ایتالیا، 4تا 5 نسل (Martelli 1916)، در فلسطین اشغالی 6 نسل ((Avidov and
Harpaz, 1969)، در اسپانیا 5 نسل( (Fodale et al., 1988، در فرانسه دو نسل (بالاچوفسکی 1972)، درحالی‌که در مصر 10 نسل با همپوشانی ثبت‌شده است (بداوی و همکاران 1976).
دلیل اصلی تناقض‌های موجود در زمینه تعداد نسل‌ها، محدودیت‌های ناشی از پایش جمعیت P. unionalis است که نیاز به نمونه‌برداری منظم و برآورد خسارت و بررسی مراحل زیستی و لاروی در مزرعه و آزمایشگاه دارد. تمام مراحل رشدی آفت شامل تخم ،لارو، شفیره و حشره کامل از فوریه تا نوامبر روی درختان زیتون فعال هستند بنابراین مبارزه شیمیایی با این آفت دشوار است (هگازی، اطلاعات منتشرنشده).
خسارت:
جوانه خوار زیتون دارای 5 سن لاروی است که لارو سن یک و دو زردرنگ و بقیه سبزرنگ است. لاروهای سنین مختلف از جوانه‌ها و برگ‌های انتهایی گیاه میزبان تغذیه کرده و باعث توقف رشد آن می‌شوند. لاروهای سنین اولیه با تغذیه از سطح پایین برگ‌ها، اپیدرم فوقانی را خشک کرده و قهوه‌ای می‌شود. در دو دهه اخیر به دلیل خسارت بسیار شدید این آفت تا 90 درصد در باغ‌های تازه احداث‌شده و همچنین خسارت 30 درصدی به میوه توجه برخی از محققان را به خود جلب کرده است.
در نهالستان‌ها نیز لاروها به برگ‌های جوان و جوانه‌های انتهایی خسارت می‌زنند در آلودگی‌های شدید، لاروها به میوه زیتون حمله می‌کنند، به‌ویژه انواع کنسروی با ایجاد سوراخ‌های نامنظم در پوست میوه، بازارپسندی آن‌ها را کاهش می‌دهند.
با توجه به اینکه نهال زیتون در گلخانه‌ها تولید می‌شود و نهال‌ها حداقل یک سال در گلخانه نگهداری می‌شوند شرایط مناسبی برای تکثیر و ادامه نسل مداوم در شرایط گلخانه و نهایتاً انتقال جمعیت آفت با نهال‌ها به مناطق مختلف زیتون‌کاری و باغ‌های جدیدالاحداث صورت می‌گیرد که باید رعایت اصول بهداشتی و قرنطینه‌ای را در این زمینه موردتوجه قرارداد. چراکه در صورت عدم رعایت اصول قرنطینه علاوه بر گسترش مناطق جدید آلودگی آفت، در صورت وجود آلودگی و خسارت آفت هزینه‌های مبارزه شیمیایی، هرس و تربیت نهال‌ها افزایش خواهد یافت به این هزینه‌ها باید مسائل زیست‌محیطی را هم افزود.
از طرفی یکی دیگر از دلایل گسترش پراکندگی و افزایش خسارت جوانه خوار در باغ‌های زیتون، تغییر شیوه کشت و توسعه کشت متراکم و نیمه متراکم اهمیت و خسارت این آفت بیشتر شده است.
بیولوژی:
تعداد نسل‌های این آفت از 2 تا 6 نسل در مناطق مختلف سردسیری و گرمسیری متغیر است. این آفت زمستان را به‌صورت لاروهای سنین سوم تا پنجم و یا شفیره سپری می‌کند، امّا در جنوب ایتالیا همه‌ی مراحل در طول زمستان دیده می‌شود. در اسپانیا، در ایالت‌های مختلف در طول ماه‌های بهار و تابستان اوج جمعیت آفت وجود دارد. در طول پاییز نیز افزایش فعالیت مشاهده می‌شود، اگرچه بروز کمتری دارد. با پایین آمدن دما در زمستان فعالیت این پروانه عملاً کند می‌شود. به همین دلیل است که نسل‌ها با یکدیگر همپوشانی دارند. بااین‌حال، این آفت دارای نوسانات جمعیتی فصلی است که تابعی از دما و وجود غذای مناسب (زمان رشد درخت زیتون) است.
موحدی فاضل و عظيمي زاده(1389) طول دورة لاروي اين حشره را 22 روز گزارش كردند. محققان ديگر طول اين دوره را بيــن 21 تــا 26 روز گــزارش کرده‌اند. برخي نيز طول اين دوره را 17 روز بيان کرده‌اند. طول دورة شفيرگي روي ارقام گوناگون تحت بررسي 15/9 تا 74/9 روز به دست آمد.
صمد خاقانی نیا و همکاران در سال 1388 در شرایط آزمایشگاهی طول دوره‌ی هر نسل را 38 روز و میزان مرگ‌ومیر مراحل نابالغ را 49.45 درصد، میزان تخم‌ریزی پروانه‌های ماده را 385 عدد و طول دوره زندگی پروانه‌های نر را 12.31 و ماده‌ها را 14.1 روز تعیین کرده است. طول دورة زندگی حشرات کامل در اين پژوهش 33/9 تا 64/10 روز براي ماده و 7 تا 60/10 روز براي پروانه‌های نر به دست آمد. در شرايط تقريباً مشابه دما و رطوبت طول اين دوره را براي ماده‌ها 8 – 17 روز و براي نرها 10-14روز گزارش کرده‌اند.
در ترکیه ( 2001-2002) برای مطالعه نوسانات جمعیت و به‌منظور ارائه اطلاعات اولیه بیولوژیکی برای مبارزه با این آفت، طرحی در سه منطقه اکولوژیکی مختلف بورسا( گولیازی، کومیاکا و گوندوگدو) انجام شد. در هر باغ 10 درخت و از درخت 20 شاخه به‌اندازه 25 سانتی‌متر به‌طور تصادفی انتخاب و جمعیت لاروها به‌صورت هفتگی شمارش شدند.
نتایج نشان داد که در بورسای ترکیه از اواخر مرداد تا اوایل آذر، پروانه جوانه خوار دو نسل کامل و یک نسل ناقص در باغات زیتون طی می‌کند. علاوه بر این، جمعیت لاروها از اوایل مهر تا اوایل آذر به شدت افزایش می‌یابد. جمعیت آفت از زمانی که متوسط درجه حرارت روزانه به حدود دمای حد آستانه (9 ºC) رسید به‌طور معنی‌داری کاهش یافت. جوانه خوار از اواسط آذر به بعد قادر به تکمیل نسل سوم نیست و به‌عنوان آخرین سن لاروی در اواخر آذر زمستان گذرانی می‌نماید.
درجه روز رشد :
طبق بررسی مقالات موجود حسن داهی و همکاران (2017) در مصر آستانه رشد مراحل مختلف زیستی آفت را برای تخم، لارو، شفیره و پیش تخم‌گذاری حشرات کامل را به ترتیب46/11 ،39/8، 38/13 ، و7/12 درجه سانتی‌گراد محاسبه نموده است. او همچنین مجموع درجه حرارت مؤثر موردنیاز برای تکمیل مراحل فوق را به ترتیب 07/61 ، 8/238 ،68/113 و 14/38 درجه سانتی‌گراد تعیین کرده است. حسن داهی دمای آستانه هر نسل را 04/12درجه سانتی‌گراد و میانگین مجموع درجه حرارت مؤثر هر نسل را 07/443 درجه سانتی‌گراد محاسبه و گزارش کرده است. در این زمینه در شرایط باغ‌های کشور نیاز به انجام پژوهش‌های کاربردی می‌باشد تا با تلفیق شکار تله‌ها و نمونه‌برداری جمعیت لاروی و همچنین تأثیر مجموع درجه حرارت مؤثر در چند سال متوالی برنامه پیش‌آگاهی مدونی را ارائه کرد.
نوع کشت و رقم :
در اسپانیا در باغات قدیمی زیتون، خسارت ناشی از جوانه خوار زیتون معمولاً موردتوجه قرار نمی‌گیرد. این آفت در ایتالیا و الجزایر که باغ‌های زیتون در حال جایگزینی از سیستم‌های سنتی به کشت متراکم (400- 600اصله در هکتار) و فوق متراکم (1400-1600 اصله در هکتار) است باعث افزایش جمعیت و شدت آلودگی می‌شود. در این باغ‌ها روش تربیت درختان، همراه با شرایط آب و هوایی مناسب، به حشره اجازه می‌دهد تا نسل‌های مستمری را در طول سال ادامه دهد با اینکه هنوز چگونگی تأثیر تغییرات آب و هوایی بر بیولوژی این آفت مشخص نیست، دماهای بالا باعث افزایش تراکم جمعیت آفت در مدیترانه، به‌ویژه در پاییز می‌شود. علاوه بر این، دما پارامتر اصلی آب و هوایی است که بر طول مدت مرحله شفیرگی جوانه خوار زیتون تأثیر می‌گذارد.
میزان شکار تله‌ها و روند تخم‌گذاری P. unionalis بر روی ارقام مختلف زیتون توسط هگازی و همکاران در مصر بررسی‌شده است (2012). نتایج کارهای آن‌ها نشان داد که میزان تخم‌گذاری ماده‌ها در رقم شامی Shamy نسبت به رقم تفاهی کمتر است. بر اساس این تحقیق رقم زیتون، سیستم کشت و زمان تله گذاری از جمله عوامل مؤثر بر پیش‌آگاهی آفت است.
بيشترين طول دورة زندگي در رقم كرونايكي کمترین طول دوره مربوط به رقم روغني است. كمترين طول دورة رشد و نمو در مراحل لاروي و شفيرگي و نيز كل دورة لاروی تا تکمیل حشره کامل در رقم روغني به دست آمد. طول مدت‌زمان يك نسل T (در كرونايكي 56/43 روز، در روغني 12/42 روز و در زرد 04/42 روز بود. به‌طورکلی رقم كرونايكي ميزبان مناسبی براي اين شب‌پره نیست و بنابراین توصیه می‌شود در شرایطی که ویژگی‌های باغبانی و خسارت سایر آفات در رقم کرونایکی محدود کننده نباشد كاشت آن قابل توصيه است( پگاه نظري و همکاران ، 1393). این موضوع طبق بررسی‌های آماری در سال 97 در قطعات کشت فوق متراکم و غیر متراکم در چهار رقم زرد ، کرونایکی ، آربکین و مانزالینتا در تات سبز طارم انجام و نتایج ذیل به دست آمد.
درصد نهال‌های آلوده و خسارت آفت جوانه خوار زیتون در آذرماه 1397 به ترتیب در رقم زرد 100 درصد، در رقم کرونایکی 3/82 درصد ، در رقم آربکین 5/74 و در رقم مانزالینا 6/16 درصد بود.
دلایل طغیان دوره‌ای :
1- مصرف بیش‌ازحد کودهای حاوی نیتروژن
2- تأثیر آبیاری که باعث رشد بیش‌ازحد جوانه‌ها و برگ‌های جدید در درختان زیتون می‌شود.
3- کاربرد حشره‌کش‌های پایروتیرئیدی که به جمعیت حشرات مفید که وظیفه کنترل بیولوژیکی طبیعی را بر عهده‌دارند آسیب می‌رساند.
برنامه پیش‌آگاهی جوانه خوار زیتون :
پیش‌آگاهی زیربنای مدیریت تلفیقی آفات می‌باشد با این نگاه ایجاد یک سیستم دقیق پیش‌آگاهی در هر مجموعه‌ی مدیریتی آفات امری بدیهی است. از ابتدای سال 1397 برای این موضوع اقدامات زیر انجام شده است:
1– استفاده از تله‌های فرومونی: در این روش از فرومون های جنسی پروانه جوانه خوار زیتون از دو شرکت فروبن انگلستان و اکونکس اسپانیا ارزیابی شد و همچنین تله‌های پیشنهادی منابع علمی نیز که تله فانل (سطلی) سفید بود استفاده شد.
استفاده از تله‌های فرومونی در پیش‌آگاهی این آفت مشکلاتی هم دارد که عبارت‌اند از عدم جلب کافی پروانه‌های نر در جمعیت‌های پائین، کار آیی پائین تله‌های فرومونی در شرایط باد شدید منطقه، سختی مهار کردن تله‌ها در برابر باد می‌باشد.
یک برنامه پیش‌آگاهی 3 ساله جوانه خوار زیتون با استفاده از شش تله فرمونی در باغ‌های زیتون مناطق نیمه‌خشک و خشک توسط هگازی و همکاران در سال 2012 انجام شد. نتایج کار آن‌ها نشان داد که P. unionalis دارای 3 نسل در سال است که تراکم جمعیت آن در باغ‌های مناطق خشک بیشتر از نیمه‌خشک است.
طبق بررسی هگازی همکاران(2012) تفاوت مشخصی بین میزان شکار تله‌ها در رنگ‌های مختلف و نوع توزیع‌کننده (پخش‌کننده) مورد استفاده وجود داشت. علاوه بر این بر اساس داده‌های موجود (صرف‌نظر از نوع جنس فرومون ها)، تله‌های فانل سفید 1.56 تله‌های زرد، 1.58برابر تله‌های سبز و 2.41 برابر تله‌های قهوه‌ای شکار داشتند. بهترین نوع تله برای پیش‌آگاهی این آفت تله فانل سفیدرنگ می‌باشد.
2- استفاده از تله نوری و تلفیق آن با فرومون جنسی :
استفاده از تله‌های نوری یکی از روش‌های کم‌هزینه و برای شکار حشرات کامل بسیاری از آفات می‌باشد از این تله‌ها برای پیش‌آگاهی و مبارزه با بسیاری از شب‌پره‌ها استفاده می‌شود. با اضافه کردن فرومون یا سایر جلب‌کننده‌ها می‌توان میزان شکار آفات را افزایش داد. پروانه‌ها از شعاع 30 متری به نور فرابنفش متصاعد شده از لامپ‌های آبی‌رنگ این تله جلب می‌شوند در صورت استفاده از فرومون جنسی می‌توان پروانه‌های نر را از فواصل بیش از 50 متر به سمت این تله‌ها جلب و شکار کرد.
با توجه به وجود باد شدید در مجموعه تات سبز و کارایی پائین تله‌های فرومونی فانل و دلتا در پیش‌آگاهی پروانه جوانه خوار زیتون از شهریورماه 1401 با افزایش جمعیت لاروهای جوانه خوار، یک عدد تله نوری تهیه و در بلوک 43 نصب گردید.
در یک دوره 7 روزه هیچ شکاری در تله نوری مشاهده نشد. سپس با تغییر محل تله به بلوک 29 (رقم آربکین غیر متراکم ) و اضافه کردن فرومون جنسی به تله مذکور میزان شکار افزایش یافت. حداکثر پروانه شکار شده در این دوره در روز 5 آذرماه 1401 و به تعداد 35 عدد به ثبت رسید.
3- بررسی مراحل مختلف زیستی آفت در برگ‌های زیتون:
با توجه به وجود باد شدید در منطقه طارم سفلی و تأثیر آن در عدم موفقیت روش‌های پیش‌آگاهی با استفاده از تله‌های فرومونی جنسی و همچنین وجود قطعات 3تا 6 ساله و متفاوت بودن میزان خسارت آفت در قطعات مختلف در مجموعه تات سبز و پارس دام و لزوم تصمیم‌گیری سریع برای اعمال روش‌های کنترل شیمیایی آفت، در سال 1401 برنامه نمونه‌برداری هفتگی از جمعیت لاروهای فعال در بلوک‌های مختلف پیشنهاد گردید.
در قطعه پارس دام در 11 بلوک و در قطعه تات سبز در 7 بلوک همگن نمونه‌برداری‌ها انجام شد در هر واحد نمونه‌برداری 20 درخت انتخاب و در هر درخت تعداد 5 شاخه در کل 100 شاخه به‌صورت تصادفی در چهار جهت متفاوت و ارتفاع مختلف بررسی و نتایج ثبت می‌شد. نمودار میانگین درصد آلودگی در دو قطعه به شرح زیر به دست آمد.
نمودار فوق نشان می‌دهد که از اوایل مردادماه فعالیت لاروهای جوانه خوار زیتون در برگ‌ها افزایش‌یافته و تا اوایل آذرماه دارای 3 پیک جمعیتی بوده است با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده در این بررسی می‌توان گفت که در شرایط طارم سفلی نیز از اوایل مرداد تا اویل آبان سه نسل کامل آفت را می‌توان ثبت و ردیابی کرد. این موضوع با تحقیقات آقای جلیل علوی (1382) در گرگان مطابقت دارد.
طبق نمودار فوق بیشترین انبوهی آفت مربوط به مهر و آبان می‌باشد که در این ماه‌ها خسارت لاروها هم افزایش می‌یابد.
